ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປນ
ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປນ ຫຼື Spanish flu (ຮູ້ຈັກກັນໃນການລະບາດຂອງໂລກໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍໃນປີ ຄສ 1918 ແມ່ນການລະບາດຂອງໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍທີ່ຮຸນແຮງ ຊຶ່ງລະບາດໄປທົ່ວໂລກ. ການລະບາດເລີ່ມແຕ່ ເດືອນມັງກອນ 1918- ທັນວາ 1920, ມັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ 500 ລ້ານຄົນຕິດເຊື້ອ ແລະປະມານ 15% ຂອງປະຊາກອນໂລກໃນຕອນນັ້ນ. ຈຳນວນຜູ້ເສຍຊີວິດຄາດຄະເນວ່າປະມານ 17-20 ລ້ານ ແລະເປັນໄປໄດ້ວ່າອາດເຖິງ 100 ລ້ານຄົນ. ເປັນໜຶ່ງໃນໂລກລະບາດທີ່ຮຸນແຮງທີ່ສຸດໃນປະຫວັດສາດຂອງມວນມະນຸດ.
ເພື່ອຮັກສາຂວັນກຳລັງໃຈ, ສົງຄາມໂລກຄັ້ງທີ I ປົກປິດການລາຍງານເບື້ອງຕົ້ນ ການເຈັບປ່ວຍ ແລະການຕາຍໃນປະເທດເຢຍລະມັນໃຫ້ນ້ອຍທີ່ສຸດ, ໜັງສືພິມປະເທດອັງກິດ, ຝຣັ່ງ ແລະສະຫະລັດ ແມ່ນມີຄວາມອິດສະລະໃນການລາຍງານຜົນສະທ້ອນຂອງການລະບາດໃນປະເທດທີ່ເປັນກາງສະເປນ, ເປັນຕົ້ນວ່າ ການເຈັບປ່ວຍຮຸນແຮງຂອງກະສັດ Alfonso XIII ແລະຂ່າວສານນີ້ໄດ້ສ້າງ ຂໍ້ມູນປອມໃນປະເທດສະເປນ ເຊິ່ງເປັນບ່ອນທີ່ກະທົບໜັກ. ນີ້ຈຶ່ງໄດ້ມີຊື່ວ່າ Spanish flu. ຂໍ້ມູນທາງດ້ານການລະບາດ ແລະທາງປະຫວັດສາດແມ່ນບໍ່ພຽງພໍໃນການລະບຸວ່າ ບ່ອນໃດຄືຈຸດກຳເນີດຂອງພະຍາດນີ້
ການລະບາດໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສ່ວນໃຫ່ຍໄດ້ຂ້າຊີວິດຂອງຄົນໜຸ່ມນ້ອຍ ແລະຜູ້ເຖົ້າຢ່າງບໍ່ສົມສ່ວນກັນ, ມີອັດຕາການລອດຊີວິດສູງສຳລັບຄົນໃນຂອບເຂດອາຍຸດັ່ງກ່າວ, ແຕ່ ການລະບາດຂອງໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປນເຮັດໃຫ້ ອັດຕາການຕາຍສູງກວ່າ ອັດຕາການຕາຍທີ່ຄາດໄວ້ ສຳລັບ ຄົນໜຸ່ມ (ໄວໜຸ່ມສາວຈົນເຖິງອາຍຸສາມສິບປີ). ນັກວິທະຍາສາດ ສາມາດໄດ້ໃຫ້ຫລາຍໆຄຳອະທິບາຍ ທີ່ເປັນໄປໄດ້ ສຳລັບ ອັດຕາການຕາຍທີ່ສູງ ຂອງການລະບາດ ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍປີ 1918. ບາງການວິເຄາະໄດ້ສະແດງໃຫ້ເຫັນວ່າ ໄວຣັດມີຄວາມຮ້າຍກາດເປັນພິເສດເພາະວ່າມັນກະຕຸ້ນ cytokine storm, ຊຶ່ງທຳລາຍລະບົບຄຸ້ມກັນທີ່ແຂງແຮງຂອງຄົນໜຸ່ມສາວ. ໃນທາງກົງກັນຂ້າມ, ການວິເຄາະຂອງວາລະສານການແພດປີ 2007 ຈາກ ໄລຍະການລະບາດ ພົບວ່າ ການຕິດເຊື້ອໄວຣັດບໍ່ໄດ້ຮ້າຍແຮງກວ່າ ສາຍພັນໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍທີ່ຜ່ານມາ. ການຂາດໂພຊະນາການ, ບ່ອນຟັກຟື້ນທາງການແພດ ແລະ ໂຮງໝໍແອອັດເກີນໄປ ແລະ ຄວາມສະອາດບໍ່ໄດ້ມາດຕະຖານເປັນສາເຫດໃຫ້ ມີການຕິດເຊື້ອສຳທັບ. ການຕິດເຊື້ອສຳທັບ ( superinfection) ໄດ້ຂ້າຊີວິດຄົນປ່ວຍສ່ວນໃຫ່ຍ, ຕົວຢ່າງ ຫລັງການໃຊ້ຕຽງຂອງຄົນຕາຍເປັນເວລາດົນນານ.
ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປັນການລະບາດຄັ້ງແຮກຈາກທັງໝົດສອງຄັ້ງທີ່ເກີດຈາກໄວຣັດໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍ H1N1 ; ການລະບາດຄັ້ງທີສອງແມ່ນ ໂລກໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍ ຫລື swine flu ປີ 2009.
ການແຜ່ລະບາດ
ທະຫານສະຫລັດຖືກສົ່ງໄປເຮັດສົງຄາມຈຳນວນມະຫາສານໃນເອີຣົບ: ພວກເຂົາເປັນພາຫະນະນຳເຊື້ອໄວຣັດ.
ໃນເວລາທີ່ຜູ້ຕິດເຊື້ອຈາມ ຫລື ໄອ, ເຊື້ອໄວຣັດຫລາຍກວ່າໜຶ່ງລ້ານອະນຸພາກ ສາມາດແຜ່ກະຈ່າຍໄປໃນທີ່ໃກ້ຄຽງໄດ້. ການເຄື່ອນທີ່ຂອງທະຫານໃນສົງຄາມໂລກທີ I ທີ່ຢູ່ໃນໄລຍະໃກ້ກັນ ແລະ ຈຳນວນຫລວງຫລາຍ ເຮັດໃຫ້ ມີການລະບາດໜັກຂຶ້ນ ແລະ ເພີ່ມການແຜ່ກະຈ່າຍ ແລະ ເພີ່ມການປ່ຽນສາຍພັນຂອງເຊື້ອຈຸລະໂລກໄດ້. ສົງຄາມອາດໄດ້ເພີ່ມ ຄວາມຮ້າຍແຮງຂອງໄວຣັດ. ບາງການຄາດການວ່າ ລະບົບພູມຄຸ້ມກັນຂອງທະຫານຖືກອອ່ນແອລົງໂດຍການຂາດທາດໂພຊະນາການ, ເຊັ່ນກັນກັບ ຄວາມຄຽດຂອງການຕໍ່ສູ້ໃນສົງຄາມ ແລະການໂຈມຕີທາງເຄມີ, ນັ້ນໄດ້ເພີ່ມ ຄວາມອອ່ນແອຂອງພວກເຂົາ.
ປັດໃຈສຳຄັນໃນ ການເກີດຂຶ້ນໃນທົ່ວໂລກຂອງໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍແມ່ນ ການເພີ້ມຂຶ້ນຂອງການເດີນທາງ. ລະບົບການຂົນສົ່ງທັນສະໄໝເຮັດໃຫ້ມັນງ່າຍຂຶ້ນສຳລັບ ທະຫານ, ການລ່ອງເຮືອ ແລະ ຜູ່ເດີນທາງທີ່ເປັນປະຊາຊົນໃນການແຜ່ກະຈ່າຍພະຍາດ. ຕົວອື່ນແມ່ນຖືກຕົວະ ແລະປະຕິເສດໂດຍພາກລັດ, ປະໃຫ້ ປະຊາກອນບໍ່ມີຄວາມພ້ອມໃນການຮັບມືກັບການລະບາດ.
ໃນສະຫະລັດ, ພະຍາດຖືກເຝົ້າລະວັງຄັ້ງແຮກໃນ Haskell County, Kansas, ໃນເດືອນມັງກອນ 1918, ເຮັດໃຫ້ ທ່ານໝໍປະຈຳເຂດ Loring Miner ເຕືອນຢ່າງທັນທີໃຫ້ ວາລະສານການສຶກສາຂອງ ການບໍລິການສາທາລະສຸກແຫ່ງສະຫະລັດ. ວັນທີ 4/3/1918, ພໍ່ຄົວຂອງບໍລິສັດ Albert Gitchell, ຈາກ Haskell County, ໄດ້ລາຍງານວ່າປ່ວຍທີ່ Fort Riley, ຄ້າຍທະຫານ ສະຫະລັດເຊິ່ງເວລານັ້ນຝຶກແອບ ທະຫານອາເມລິກາໃນຊ່ວງ ສົງຄາມໂລກຄັ້ງທີໜຶ່ງ, ເຮັດໃຫ້ລາວກາຍເປັນຜູ້ເຄາະຮ້າຍຄົນແຮກຂອງໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍ. ພາຍໃນເວລາຫລາຍວັນ, ຊາຍ 522 ຄົນທີ່ແຄ້ມ, ຖືກລາຍງານວ່າປ່ວຍ. 11/3/1918 ໄວຣັດໄດ້ແຜ່ກະຈ່າຍຮອດ Queens, New York. ການລົ້ມເຫລວໃນການປ້ອງກັນກັນ ໄດ້ຖືກວິຈານຕໍ່ມາ.
ໃນເດືອນສິງຫາ 1918, ໄວຣັດສາຍພັນທີ່ຮ້າຍແຮງກວ່າເດີມປະກົດໃນເວລາດຽວດັນທີ່ Brest, ຝຣັ່ງ, ທີ່ Freetown, Sierra Leone; ແລະ ໃນສະຫະລັດ, ແລະທີ່ Boston Navy Yard ແລະ Camp Devens (ຈາກນັ້ນໃສ່ຊື່ວ່າ Fort Devens) ປະມານ 30 ໄມລທາງຕາເວັນຕົກຂອງ ບອດສຕັນ. ຄ້າຍທະຫານຈຸດອື່ນຂອງສະຫະຫລັດກໍຖືກຕິດເຊື້ອໃນອີກບໍ່ດົນ, ທະຫານທີ່ຖືກສົ່ງໄປທີ່ ເອີຣົບ. ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປນ ຍັງແຜ່ລະບາດໄປທີ່ ໄອຣແລນ, ທະຫານໄອຣແລນທີ່ກັບຄືນປະເທດເປັນພາຫະນະນຳໂລກ, ພັນທະມິດຂອງ ສົງຄາມໂລກ I ພາກັນຮຽກມັນວ່າ ໄຂ້ຫວັດໃຫ່ຍສະເປນ, ໃນຕອນແຮກ ເພາະວ່າການລະບາດໄດ້ຮັບ ຄວາມສົນໃຈທາງສື່ສານມວນຊົນຫລາຍ ຫລັງຈາກມັນຍ້າຍຈາກ ຝຣັ່ງຫາ ສະເປນໃນ ເດືອນພະຈິກ 1918. ສະເປນບໍ່ໄດ້ເຂົ້າກ່ຽວຂ້ອງໃນສົງຄາມ ແລະບໍ່ໄດ້ນຳໃຊ້ ການກວດສອບໃນຊ່ວງສົງຄາມ.